เทคโนโลยีการผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวเพื่อชุมชน

1. องค์ความรู้เรื่องเมล็ดข้าว

• โครงสร้างของเมล็ดข้าว

• พัฒนาการของเมล็ดข้าว

 

 

2. ลักษณะของเมล็ดพันธุ์ข้าวที่ดี

• มีความบริสุทธิ์ตรงตามพันธุ์ ไม่มีพันธุ์ปน โดยเฉพาะข้าววัชพืช ควรมีไม่เกิน 0.25%
• ไม่มีสิ่งเจือปน เช่น เมล็ดลีบ เมล็ดวัชพืช กรวด หิน ดิน ทราย แมลงและกลุ่มก้อน เชื้อรา ควรมีไม่เกิน 2 %
• มีความงอกไม่ต่ำกว่า 80 % คือ เพาะข้าว 100 เมล็ด ต้องออกไม่ต่ำกว่า 80 เมล็ด
• มีความสม่ำเสมอทั้งขนาด รูปร่าง น้ำหนัก และสีสัน เมื่อนำไปปลูกจะได้ต้นกล้าที่ เจริญเติบโตออกดอก และเก็บเกี่ยวพร้อมกัน
• มีความแข็งแรงสูง เมื่อนำไปปลูกจะได้ต้นกล้าที่เจริญเติบโตเร็ว ทนต่อสภาพแวดล้อม
• เมล็ดสะอาด ไม่ค่อยมีแผลที่เกิดจากการทำลายของโรคและแมลง
• มีความชื้นต่ำกว่า 14 % แต่ถ้าจะเก็บ รักษาในระยะยาว ควรตากแดดหรือลดความชื้น ให้ต่ำกว่า 12 %

 

3. การแบ่งชั้นพันธุ์ข้าว แบ่งออกเป็น 4 ประเภท

          เมล็ดพันธุ์คัด ได้จากเมล็ดพันธุ์จากรวง และได้รับการควบคุมการตรวจพันธุ์อย่างถี่ถ้วน เมล็ดพันธุ์คัดนี้ผลิตโดยศูนย์วิจัยข้าวและสถานีทดลองข้าว กรมวิชาการเกษตร

          เมล็ดพันธุ์หลัก ได้จากการปลูกด้วยเมล็ดพันธุ์คัด ตามวิธีของนักปรับปรุงพันธุ์ ผลิตโดยศูนย์วิจัยข้าว ของกรมวิชาการเกษตรทุกปี เพื่อนำไปจำหน่ายให้กรมส่งเสริมการเกษตร ปลูกเป็นพันธุ์ขยายต่อไป

          เมล็ดพันธุ์ขยาย ได้จากการปลูกด้วยเมล็ดพันธุ์หลัก โดยชาวนาที่มีฝีมือดี ด้วยการปฏิบัติตามวิธีการที่ได้รับคำแนะนำจากเจ้าหน้าที่

          เมล็ดพันธุ์จำหน่าย ได้จากการปลูกด้วยเมล็ดพันธุ์ขยาย โดยเกษตรกรพันธุ์ขยาย ด้วยการปฏิบัติตามวิธีการที่ได้รับคำแนะนำจากเจ้าหน้าที่ เพื่อผลิตเป็นเมล็ดพันธุ์จำหน่ายให้แก่ชาวนาทั่วไป นำไปปลูกทำพันธุ์การผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวพันธุ์ดี

4. เทคโนโลยีการผลิตเมล็ดพันธุ์

          4.1 ความรู้ทั่วไปก่อนการผลิตเมล็ดพันธุ์

ระยะการเจริญเติบโตของต้นข้าว

 

ลักษณะสำคัญที่ใช้จำแนกพันธุ์ข้าว

 

          1) ทรงกอ

          2) ใบ

          3) สีของกาบใบ

          4) ดอกและวันออกดอก

          5) รวง

          6) เมล็ด

• สีของเมล็ดข้าวเปลือก
• สีข้าวกล้อง
• ขนาดรูปร่างของเมล็ด

4.2 ขั้นตอนการผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าว

เทคโนโลยีนี้จะมุ่งส่งเสริมชุมชนในการผลิตเมล็ดพันธุ์ขยาย และเมล็ดพันธุ์จำหน่าย โดยมีขั้นตอน ดังนี้

1) การได้มาซึ่งเมล็ดพันธุ์ข้าว

          เมล็ดพันธุ์ข้าวที่เกษตรกรนำมาปลูก ได้มาจากกรมการข้าว หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง และชุมชนที่ผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าว

2) การคัดเมล็ดพันธุ์ไว้ใช้เอง

• การคัดพันธุ์ข้าวพันธุ์ดี 1,000 รวง

          เป็นวิธีการคัดพันธุ์ข้าวที่ทำได้ง่าย เกษตรกรสามารถทำได้เอง เพื่อให้ได้พันธุ์ข้าวที่บริสุทธิ์ ไม่มีพันธุ์อื่นปน เพื่อใช้ปลูกในฤดูการถัดไป โดยมีวิธีการดังนี้

          - เกษตรกรคัดเลือกพันธุ์ข้าวที่ต้องการเก็บเป็นเมล็ดพันธุ์

          - เลือกกอข้าวที่มีลักษณะดี ที่เกษตรกรชื่นชอบ เช่น มีจำนวนรวงข้าวมาก ลักษณะรวงดี มีเมล็ดเยอะ แล้วทำการรวบกอข้าว แล้วเลือกเก็บรวงข้าวที่ดีที่สุด คือ รวงที่มีเมล็ดข้าวเต็มเมล็ด ไม่มีโรค ไม่มีเชื้อรา และไม่มีรอยแมลงทำลาย เก็บจำนวน 1,000 รวง

          - มัดรวมกันมัดละ 100 รวง ตากให้แห้งและเก็บในที่ที่อากาศถ่ายเทได้สะดวก เพื่อเก็บไว้ใช้เป็นเมล็ดพันธุ์ในฤดูการปลูกถัดไป ซึ่งพันธุ์ข้าว 1,000 รวง น้ำหนักประมาณ 3 - 4 กิโลกรัม ปลูกโดยการปักดำแบบต้นเดียว ได้ประมาณ 3 ไร่

3) การใช้น้ำเกลือคัดเมล็ดพันธุ์ข้าว

          - นำภาชนะใส่น้ำ ใส่เกลือลงไป คนให้เข้ากัน

          - นำไข่ไก่ดิบใส่ลงไปในน้ำเกลือเพื่อวัดความเค็ม หากไข่ไก่จมแสดงว่าความเค็มยังไม่พอดี ถ้าหากไข่ไก่ฟูลอยขึ้นแสดงว่าความเค็มได้ที่พอดี

          - นำเมล็ดพันธุ์ข้าวที่คัดไว้เทลงน้ำที่ความเค็มได้ที่ แยกเมล็ดข้าวที่ฟูลอยตัวออกทิ้ง แล้วนำเมล็ดข้าวที่จมไปล้างออกด้วยน้ำเปล่าประมาณ 3 - 4 ครั้ง

          - นำไปปลูก หรือตากแห้งไว้ใช้ปลูก

ข้อดีของวิธีนี้ คือ ได้เมล็ดพันธุ์ข้าวที่สมบูรณ์ ไม่แตกหัก มีอัตราการงอกสูง สามารถกำจัดเชื้อโรคที่ก่อให้เกิดโรคที่ติดมากับเมล็ดได้

4) การทดสอบอัตราการงอกเมล็ดพันธุ์ข้าว

          - นำกระดาษเพาะหรือกระดาษทิชชูซ้อนกัน 3-5 ชั้น วางบนฝา หรือจานแบน ๆ แล้วรดน้ำให้ชุ่ม

          - โรยเมล็ดพันธุ์ข้าวจำนวน 100 เมล็ดลงบนกระดาษกระดาษเพาะหรือกระดาษทิชชู จำนวนเมล็ดที่ทำการทดสอบควรใช้อย่างน้อย 400 เมล็ด โดยแบ่งเป็น 4 ซ้ำ ซ้ำละ 100 เมล็ด

          - เมื่อครบเวลา 4 - 5 วัน ตรวจดูต้นกล้าปกติ (ต้นอ่อนที่มียอด รากสมบูรณ์) ต้นกล้าผิดปกติ (ต้นที่มาสามารถเจริญเป็นต้นปกติได้ เช่น ไม่มียอด รากสั้น เป็นต้น) และเมล็ดไม่งอก

          - เมล็ดพันธุ์ที่ดีมีความงอกไม่ต่ำกว่า 80 % คือ เพาะข้าว 100 เมล็ด ต้องออกไม่ต่ำกว่า 80 เมล็ด

5) การเลือกพื้นที่และการเตรียมดิน

          1) เลือกดินที่ไม่มีปัญหาในการผลิต เป็นดินที่มีความอุดมสมบูรณ์ดีอย่างสม่ำเสมอทั่วทั้งแปลง

          2) เปลี่ยนแปลงหรือกระทงนาที่มีคันนาล้อมรอบ ในแต่กระทงนาควารปรับระดับพื้นนา ให้เรียบสม่ำเสมอทั่วทั้งแปลง สามารถควบคุมระดับน้ำได้และมีระบบชลประทานที่ดี

          3) ไม่มีข้าวเรื้อในแปลงนา และไม่มีข้าวป่าเจริญเติบโตอยู่บนคันนาหรือบริเวณใกล้เคียงหากมีการปลูกข้าวพันธุ์อื่นมาก่อนต้องเข้มขวดในการเตรียมดินเป็นพิเศษ

          4) ปรับปรุงดินให้ร่วนซุยเหมาะกับระบบรากของรากข้าว ที่เป็นระบบรากฝอย ด้วยการใส่ปุ๋ยคอก ปุ๋ยหมัก หรือปุ๋ยพืชสด

          5) ไถดินลึกจากผิวหน้าดินประมาณ 15 เซนติเมตร

          6) แปลงที่ใช้ตกกล้าควรปล่อยให้ว่างหลังจากการปลูกข้าว หลังจากถอนกล้าไปแล้ว ถอนกล้าออกให้หมด ไถแปลงกล้าทิ้งและปล่อยไว้ เพื่อป้องกันปัญหาข้าวเรื้อ

การปลูก

ข้อแนะนำในการปลูกในแต่ละชั้นพันธุ์ข้าว มีข้อแนะนำดังนี้

          1) วิธีปักดำ

          การตกกล้า ตกกล้าโดยใช้เมล็ดพันธุ์ 50 กรัมต่อ 1 ตารางเมตร หรือ 5 กิโลกรัมต่อ 100 ตารางเมตร (สำหรับปักดำ 1 ไร่) ปักป้ายบอกชื่อพันธุ์ และวันตกกล้า การถอนกล้า ให้ถอนกลางแปลง ทิ้งขอบแปลงไว้ประมาณ 10 ซม.

          การปักดำ ระยะระหว่างแถว 25 ซม. ระหว่างกอ 25 ซม. ปักดำกอละ 1 ต้น ระยะระหว่างผืนนา 50 ซม ระยะห่างระหว่างพันธุ์ 3 เมตร  การซ่อมต้นกล้าที่ตายให้ซ่อมโดยเร็ว ภายใน 7 วัน มิฉะนั้นข้าวจะออกดอกล่าช้า

          2) วิธีหว่าน

          อัตราเมล็ดพันธุ์ที่แนะนำ นาหว่าน 15- 20 กก./ไร่ การเตรียมเมล็ดพันธุ์ก่อนปลูก ควรแช่น้ำ 12-24 ชม. ก่อนนำไปหว่าน

	เมล็ดพันธุ์คัด	เมล็ดพันธุ์หลัก	เมล็ดพันธุ์ขยาย	เมล็ดพันธุ์จำหน่าย
การปลูก	นาดำ รวง/แถว	นาดำ 1 ต้น/1 กอ	นาดำ ปลูกเป็นแถว	-นาหว่าน -นาหยอด -นาดำ

 

 

 

 

 

 

การตรวจตัดข้าวปน

          ลักษณะประจำพันธุ์ข้าวที่ใช้ในการพิจารณาตรวจตัดข้าวปน

1. รูปทรงของต้นข้าวและการแตกกอ
2. ขนาดของต้นและใบ
3. สีของต้นและใบ
4. ต้นเตี้ยหรือสูง
5. มีอายุการเก็บเกี่ยวหรือเก็บเกี่ยวได้อย่างไร
6. ลักษณะของรวง
7. การยึดของคอรวงอยู่ห่างมากหรือน้อย
8. ระหว่างโคนรวงกับข้อต่อของใบธง
9. สีของเปลือกเมล็ด

ข้อแนะนำในการตรวจคัดพันธุ์ปนในระยะต่าง ๆ ของข้าวในแต่ละชั้นพันธุ์ข้าวเพื่อการผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าว

ระยะข้าว	เมล็ดพันธุ์คัด	เมล็ดพันธุ์หลัก	เมล็ดพันธุ์ขยาย	เมล็ดพันธุ์จำหน่าย
ระยะกล้า	√	√	√	√
ระยะแตกกอ	√	√	-	-
ระยะออกดอก	√	√	√	√
ระยะข้าวโน้มรวง	√	√	√	-
ระยะเมล็ดสุกแก่	√	√	√	√

ควรมีการตรวจคัดพันธุ์ปนทำสม่ำเสมอ  5 ระยะ คือ

1. ระยะในแปลงกล้า ต้องตรวจดูกล้าที่มีลักษณะผิดปกติหรือข้าวที่เป็นโรค ให้ทำลายเสีย

2. ระยะแตกกอ ตรวจดูลักษณะการแตกกอ การชูใบ สีของส่วนต่างๆ ของใบและต้น ความสูง เป็นต้น โดยให้ตัดทิ้งทั้งกอ

3. ระยะออกดอก ความสูงต่ำของต้นข้าวในระยะออกดอก อายุของการออกดอก การออกดอกไม่สม่ำเสมอ ลักษณะดอก สีและขนาดของดอก เกศรตัวผู้และเกสรตัวเมียให้ตัดทิ้งทั้งกอ

4. ระยะข้าวโน้มรวง หลังข้าวออกดอกและอยู่ในระยะการสร้างแป้งในเมล็ดรวงข้าวจะเริ่มโน้มรวงเพราะเมล็ดมีน้ำหนักมากขึ้น เมื่อมีบางรวงโน้มลงไม่สม่ำเสมอ หรือไม่พร้อมกันให้ตัดทิ้งทั้งกอ

5. ระยะเมล็ดแก่ ข้าวเมื่อแก่จัด รวงจะเริ่มเหลือง ให้ตรวจดูลักษณะของรวงและเมล็ดให้ตรงตามพันธุ์ รวมทั้งความผิดปกติจากโรคหรือแมลงรบกวนให้ตัดทิ้งทั้งกอ

การเก็บเกี่ยว

          การเก็บเกี่ยวข้าวเพื่อนำไปใช้ทำเป็นเมล็ดพันธุ์ควรเก็บเกี่ยวเมื่อข้าวแก่จัด คือ ต้องตรวจดูเมล็ดในรวงเกือบทุกเมล็ดแก่สุกทั้งรวง หรือนับจากที่รวงข้าวออกดอกแล้วประมาณ 30 -35 วัน

          เมล็ดพันธุ์ที่จะนำมาใช้ทำพันธุ์ต้องต้องตรงตามพันธุ์ เป็นเมล็ดพันธุ์ที่แก่จัดสมบูรณ์ และปราศจากโรคและแมลงรบกวน หรือทำลาย

          เมื่อเก็บเกี่ยวเสร็จแล้ว ควรตากแดดไว้ในแปลงนา 5 – 7 วัน จนกว่าข้าวจะมีความชื้น ประมาณ 12 – 14 เปอร์เซ็นต์ จึงจะนำไปนวดได้

ข้อแนะนำในการเก็บเกี่ยวในแต่ละชั้นพันธุ์ข้าว ดังนี้

	เมล็ดพันธุ์คัด	เมล็ดพันธุ์หลัก	เมล็ดพันธุ์ขยาย	เมล็ดพันธุ์จำหน่าย
การเก็บเกี่ยว	เกี่ยวมือ 1,000 รวง	เกี่ยวมือ	เกี่ยวปกติ	เกี่ยวปกติ

 

 

 

 

 

การทำความสะอาด

การทำความสะอาดเมล็ดพันธุ์ข้าวเพื่อคัดแยกสิ่งเจือปนต่างๆ

 

เมล็ดพันธุ์ข้าวที่มีสิ่งเจือปนต่างๆ            

เมล็ดพันธ์ข้าวที่คัดแยกแล้ว

การเตรียมยุ้งฉาง

          ยุ้งฉางที่จัดเก็บควรป้องกัน นก หนู และฝน เป็นอย่างดี ควรมีการทำความสะอาดและเป็นสถานที่อากาศถ่ายเทได้สะดวก มีการรมหรือพ่นสารเคมีป้องกันแมลงก่อน การวางกระสอบควรวางบนแท่นไม้รองรับ เพื่อให้อากาศถ่ายเทได้สะดวกและไม่วางบนพื้นฉางที่มีความชื้นสูงทำให้ข้าวได้รับความเสียหาย

ยุ้งฉางในระดับครัวเรือน      

การวางกระสอบข้าวในยุ้งฉาง

การเก็บตัวอย่างวิเคราะห์

เก็บตัวอย่างเมล็ดพันธุ์ข้าวไปวิเคราะห์เพื่อหาอัตราของเมล็ดพันธุ์บริสุทธิ์ ส่งเจือปน ความชื้น และอัตราการงอกของเมล็ดพันธุ์ข้าว โดย การสุ่มเก็บตัวอย่างสม่ำเสมอ ซึ่งจะสามารถใช้เป็นตัวแทนที่ดีของรุ่น การเก็บตัวอย่างให้เก็บรุ่นละประมาณ 1 กิโลกรัม รุ่นใดไม่เกิน 6 กระสอบ ให้เก็บตัวอย่างทุกกระสอบ ส่วนรุ่นที่เกิน 6 กระสอบ ให้เก็บเพิ่มอีกร้อยละ 10

 

5. เกณฑ์ในการแบ่งชั้นพันธุ์เมล็ดพันธุ์ข้าวแต่ละพันธุ์

มีเกณฑ์ดังต่อไปนี้

	เมล็ดพันธุ์คัด	เมล็ดพันธุ์หลัก	เมล็ดพันธุ์ขยาย	เมล็ดพันธุ์จำหน่าย
เมล็ดพันธุ์บริสุทธิ์ (ร้อยละ)	98	98	98	98
เมล็ดอื่นสูงสุด (ร้อยละ)	ไม่มี	0.10	0.15	0.20
สิ่งเจือปนสูงสุด (ร้อยละ)	2	2	2	2
ความชื้นสูงสุด (ร้อยละ)	14	14	14	14
ความงอกต่ำสุด (ร้อยละ)	80	80	80	80

 

• ในเมล็ดพันธุ์หลักข้าวเจ้า ไม่ให้มีข้าวเหนียวปน
• ในเมล็ดพันธุ์หลักข้าวเหนียวมีข้าวเจ้าปนได้ไม่เกิน 5 เมล็ดใน 500 กรัม
• ในทางปฏิบัติสำหรับเมล็ดข้าวพันธุ์หลักจะใช้ความงอก (ต่ำสุด) 85% ในการพิจารณาจัดสรรและแนะนำให้ลดความชื้นลงต่ำกว่า 12%

 

6. ประโยชน์ของการคัดเลือกเมล็ดพันธุ์

1. เมล็ดพันธุ์ข้าวที่มีอัตรางอกและความแข็งแรงสูง
2. เมล็ดพันธุ์ข้าวเจริญเติบโตเร็วและสม่ำเสมอ
3. เมล็ดพันธุ์ข้าวทนทานต่อสภาพแวดล้อมดีกว่าเมล็ดพันธุ์ทั่วไป
4. ได้ต้นข้าวและผลผลิตข้าวตรงตามพันธุ์
5. สามารถให้ผลผลิตสูงกว่าเมล็ดพันธุ์ทั่วไป 10-20 %
6. ประหยัดต้นทุนค่าเมล็ดพันธุ์ต่อไร่ เพราะใช้อัตราต่ำกว่าเมล็ดพันธุ์ทั่วไป
7. ป้องกันการแพร่ระบาดของข้าววัชพืช (ข้าวดีด ข้าวเด้ง)

อ้างอิง

กรมวิชาการเกษตร. 2559. การตรวจสอบคุณภาพเมล็ดพันธุ์ แหล่งที่มา : www.doa.go.th/fcri/images/files/soybean/chapter10.pdf. 07 ตุลาคม 2559

กองวิจัยและพัฒนาข้าว กรมการข้าว. 2559. องค์ความรู้เรื่องข้าว. แหล่งที่มา : http://www.brrd.in.th/rkb/. 09 ตุลาคม 2559.

คลังข้อมูลสารสนเทศข้าวเชิงลึก. 2559. การเพาะปลูกข้าว. แหล่งที่มา :  http://www.arda.or.th/kasetinfo/rice/ricecultivate&fertiliset/

          ricecultivate_manage_natheesoong.html. 07 ตุลาคม 2559

มูลนิธิข้าวขวัญ. 2559. เทคนิคการคัดเมล็ดพันธุ์ข้าว. แหล่งที่มา : https://          www.gotoknow.org/posts/13872. 10 ตุลาคม 2559

องค์ความรู้ทางการเกษตร สำนักวิจัยและส่งเสริมวิชาการการเกษตร   มหาวิทยาลัยแม่โจ้. 2559. การผลิตเมล็ดพันธุ์สู่ชุมชน. แหล่งที่มา :       http://research.rae.mju.ac.th/raebase/index.php/base-          learning/rice/54-rice1. 10 ตุลาคม 2559

เอกสารวิชาการ ข้าว กรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ลำดับ

ที่ 18/2547 2559. แหล่งที่มา : http://www.brrd.in.th/rkb/ Manual. 09 ตุลาคม 2559.